Szkoła Podstawowa nr 1

W XIV wieku Pabianice miały przyznane prawa miejskie i z tego też wieku pochodzą pierwsze wzmianki o pabianickim szkolnictwie. W jednym z punktów aktu erekcyjnego kościoła parafialnego św. Mateusza i Wawrzyńca a pochodzącego z 1398 roku czytamy że „ proboszcz ma plac dość duży na budowę kościoła, za placem szkoły od południowej strony. Z tego opisu wynika, że pierwsza pabianicka szkoła musiała już istnieć gdy ten akt erekcyjny spisywano. Szkoła powstała z inicjatywy kapituły krakowskiej i służyła dzieciom z całej okolicy. Z zapisków tejże kapituły wynika, że w 1565 roku została podjęta uchwała mówiąca o tym, że nauczyciel szkoły w Pabianicach musi posiadać stopień bakałarza. Kapituła wyznaczyła również pensję nauczycielowi miejscowej szkoły w kwocie 10 grzywien rocznie, jednocześnie zobowiązując dwór kapituły w Pabianicach do dostarczania mu żywności. Dzięki dużej trosce kapituły krakowskiej o poziom naukowy szkoły pabianickiej, przetrwała ona, prowadząc swą działalność do końca XVIII wieku.
W roku 1793 w wyniku drugiego rozbioru Polski, Pabianice znalazły się w granicach pruskich. Władze pruskie w tym samym roku dokonały sekularyzacji majątku kapituły krakowskiej, pozbawiając ją tym samym wpływu na działalność miasta i szkoły. Istniejąca już szkółka parafialna została w 1805 roku przekształcona w szkołę miejską o 2 nauczycielach i 1 pomocniku. W 1812 szkoła mieściła się w domu Piotra Tuzinkiewicza i zajmowała dwie izby. Po spaleniu budynku w 1823 szkołę przeniesiono do domu Tronowskiego przy Rynku Nr 6. W początkach lat osiemdziesiątych szkoły najczęściej nie posiadały budynków własnych, a zajęcia odbywały się w wynajmowanych lokalach.
W roku 1838 powstała na „Nowym Mieście” druga szkoła z językiem wykładowym niemieckim, dla ludności ze Śląska, Poznańskiego, Czech i Niemiec. W 1887 roku została zaprowadzona numeracja szkół. Katolicka szkoła elementarna otrzymała numer 1, a ewangelicka dla dzieci niemieckich numer 2. Były to szkoły miejskie utrzymywane przez miasto oraz składki ludności. W pierwszej połowie XIX wieku oprócz dwóch miejskich szkół elementarnych istniała jeszcze szkoła Niedzielno- Rzemieślnicza oraz prywatna szkoła żydowska-religijna.30 sierpnia 1892 roku Okręg Naukowy Warszawski pismem za Nr 6819 otworzył w Pabianicach trzecią szkołę miejską nazywając ją Jednoklasowa szkoła ogólna polska i nadając jej jednocześnie Nr 3.
W przeddzień otwarcia szkoły tj. w roku szkolnym 1891/92 w szkole Nr1 uczyło się 249 uczniów, a do szkoły Nr 2 uczęszczało 521 dziewcząt i chłopców. Trudno ustalić, jak liczne były oddziały w szkole Nr 3. Jednakże wiadomo, że uczyło w niej dwóch nauczycieli. Pierwotnie szkoła mieściła się w wynajmowanym domu przy ul. Zamkowej 409, którego właścicielem był Roman Budziński.
Decyzją Warszawskiego Okręgu Naukowego szkoła początkowo miała charakter koedukacyjny. W 1898 roku na mocy Zarządzenia Naczelnika Łódzkiej Dyrekcji Szkolnej urządzono przy szkole wieczorne kursy dla dorosłych w zakresie programu jednoklasowej szkoły początkowej. Z polecenia naczelnika straży miejskiej i policmajstra miasta Pabianic w 1906 roku kurs został przerwany. Zarządzeniem z 1898 roku Naczelnik Łódzkiej Dyrekcji Szkolnej polecił otwierać szkoły żeńskie.Wówczas jednoklasowa szkoła ogólna Nr 3 została przemianowana na szkołę męską, a dziewczęta przeniesiono do nowopowstałej żeńskiej szkoły Nr 1 z dwoma nauczycielkami. Szkoła, do której uczęszczały dziewczynki mieściła się na obrzeżach miasta. Dla większości rodziców było to kolejne utrudnienie. Wielokrotnie zgłaszane prośby rodziców doprowadziły w rezultacie do ponownego przyjmowania dziewcząt do oddziału wstępnego szkoły Nr 3. Decyzją Naczelnika ŁDSz z 1 lipca 1905 roku ponownie przemianowano szkołę z męskiej na koedukacyjną. Przy szkole prowadzone były kursy niedzielno-rzemieślnicze dla terminatorów i uczniów rzemieślniczych. Były to szkoły zaliczane do szkolnictwa elementarnego, nie dawały one jednak uczniom możliwości awansu społecznego. Szkoły te związane były z organizacją cechową pabianickiego rzemiosła, nie cieszyły się zbytnio popularnością. Młodzi ludzie szukali raczej atrakcyjniejszej pracy w dużych zakładach przemysłowych, przy których otwierano prywatne szkółki dla pracującej dziatwy. W 1906 roku w Pabianicach istniały dwie takie szkoły otwarte w 1886 -jednoklasowa elementarna szkoła Towarzystwa Kruschego i Endera oraz Towarzystwa Akcyjnego Kindlera. W specjalnie do tego celu wybudowanym gmachu uczyło się 12o dzieci. W fabrykach, przy których istniały szkoły, dzieci w wieku 10-15 lat podejmowały pracę na dwie zmiany po 4 godziny każda, z przerwą na naukę szkolną i posiłek. Ówczesne prawo zastrzegało bowiem, że do pracy nie mogą być przyjmowane dzieci, które nie mają świadectwa ukończenia szkoły lub zaświadczenia o uczęszczaniu do niej. Szkoły fabryczne w odróżnieniu od niedzielno-rzemieślniczej dawały możliwość kontynuowania nauki w Szkole Handlowej (założonej w 1898 roku).
6 listopada 1905 roku pabianicka jednoklasowa szkoła powszechna Nr 3 otrzymała nową nazwę i numer. Rozporządzeniem Naczelnika Łódzkiej Dyrekcji Naukowej przemianowano ją na Jednoklasową szkołę ogólną początkową Nr 1.
Ze względu na trudne warunki lokalowe w 1908 roku wybudowano dla szkoły jednopiętrowy budynek z cegły o powierzchni użytkowej 606 m2.

W budynku szkoły powszechnej Nr 1 umieszczono również szkołę miejską ewangelicką Nr 3.
W Pabianicach istniała już szkoła ewangelicka zwana kantoratem. Traktowana przez carat jako prywatna, miała dużą samodzielność materialną i swobodę w zakresie wychowania dzieci. Kantoraty były pozostawione pod nadzorem konsystorza ewangelickiego w Warszawie. W budynku własnym szkoła funkcjonowała do czerwca 1913 roku. Na polecenie Naczelnika Piotrkowskiej Dyrekcji Naukowej Bielajewa dokonano jej przeniesienia pomimo protestu rodziców, dzieci oraz nauczycieli. Na miejsce wyprowadzonej szkoły polskiej zorganizowano szkołę niemiecką, która w części budynku już funkcjonowała. Zarządzeniem Magistratu Miasta Pabianice jednoklasowa szkoła początkowa Nr 1 została umieszczona w domu J. Zielińskiego przy ul. Nowy Świat 731. Dom ten znajdował się w odległym punkcie miasta.
Trudności i kłopoty wynikające z nieprzystosowania pomieszczeń do nauki były przyczyną zgłaszania próśb nauczycieli o powrót do macierzystego budynku. Nie odnosiły one jednak żadnego skutku. Jak wynika z pisma nauczycieli do Deputacji Szkolnej Magistratu Miasta Pabianic budynek w którym prowadzono zajęcia był brudny i zimny. Małe podwórko w porach jesienno-wiosennych obfitowało w błotniste kałuże. Niebrukowane ulice pokryte błotem i wodą utrudniały dojście do szkoły a dzieci chodzące do niej nie posiadały butów, tylko chodziły w trepkach lub łapciach parcianych. W takim obuwiu przemoczone nogi kostniały z zimna. Dzieci więc często chorowały.
12 sierpnia 1916 roku zostały zbadane gmachy i lokale miejskich szkół elementarnych. Komisja w składzie: E. Hans, W. Komieński, Fr. Lorentowicz i St. Moszczeński w protokole stwierdziła „niedostateczną ilość ustępów, wnętrze budynku wymaga pobielenia ścian i pomalowania lamperii w 4 salach, pobielenia korytarzy garderób na I i II piętrze, reperacji 5 pieców, odświeżenia i reperacji 7 tablic.” Koszt remontu wyliczono na 85, 50 rubli. Gospodarzowi domu nakazano wybielenie i wyreperowanie ścian klatki schodowej i założenie mostku od strony ulicy.
Prawdopodobnie protokół ten wpłynął na decyzję Magistratu miasta Pabianice o powrocie do macierzystego budynku. W sprawozdaniu za 1917/18 rok czytamy iż” ze względu na nieodpowiednie lokale przeniesiono szkołę polską Nr 1 z domu Zielińskiej przy ul. Nowy Świat do gmachu miejskiego przy ul. Tadeusza Kościuszki 68” (dawniej Długa 68, obecnie Pułaskiego 24).